کاریکلماتورهای پرویز شاپور؛ همسر سابق فروغ فرخزاد و پدر کاریکلماتور در ادبیات - وبلاگ هم نفس

به گزارش وبلاگ هم نفس، خیلی از ما نام پرویز شاپور را همراه با اسم فروغ فرخزاد شنیده ایم. پرویز و فروغ در سال 1329 با یکدیگر ازدواج کردند که این ازدواج انتها به جدایی انجامید. شاپور هیچ گاه زیر سایه نام فروغ زندگی نکرد. او فردی تحصیل نموده و توانمند بود و دستی بر قلم داشت و نوشته هایش در مجله توفیق به سردبیری احمد شاملو به چاپ می رسید. شاملو نخستین بار نوشته های او را تحت عنوان کاریکلماتور به چاپ رساند. او این نام را از کاریکاتور گرفته بود که ترکیبی از کاری + کلمات + ور بود. به این معنی که همان کاری که یک کاریکاتوریست در عالم نقاشی می نماید، شاپور در حوزه زبان انجام می دهد. بنابراین تولد اولین کاریکلماتور در 21 خرداد 1346 در نشریه خوشه به سردبیری احمد شاملو بود. شاپور پدر کاریکلماتور در ایران بود و در طنزپردازی و تصویرسازی پیشرو و خلاق بود.

پرویز شاپور در سال 1302 در شهر قم به دنیا آمد. دوران ابتدایی را در مدرسه دقیقی تهران و دیپلم را از دبیرستان دارایی گرفت. پس از دیپلم به دانشگاه تهران وارد شد و پیروز به کسب لیسانس اقتصاد شد. شاپور در سال 1329 با فروغ فرخزاد نوه خاله مادرش که یازده سال از او کوچکتر بود، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج پسری به نام کامیار بود. اما ازدواج آن ها دوامی نداشت و در سال 1334 به جدایی کشید. پس از این جدایی او هرگز به پسرش اجازه دیدار با فروغ را نداد و خود هم دوباره ازدواج نکرد و تا آخر عمر همراه با کامیار و برادرش دکتر خسرو شاپور در یک خانه قدیمی زندگی می کرد.

شاپور در سال 1330 زمانی که تازه با فروغ ازدواج نموده بود به اهواز منتقل شد و تا سال 1334 در دارایی اهواز مشغول به کار بود. در همین دوران برای روزنامه های محلی اهواز مطلب می نوشت. او پس از بازگشت به تهران همکاری خود را با مجله توفیق شروع کرد و مطالب خود را با نام های مستعار کامیار و مهدخت به چاپ می رساند. پس از شروع همکاری با مجله خوشه، احمد شاملو که سردبیری مجله را به عهده داشت نوشته های او را تحت عنوان کاریکلماتور به چاپ رساند. شاپور بعدها ستونی ثابت در ماهنامه گل آقا داشت.

از ویژگی های قلم شاپور می توان به طنزی قوی و چند لایه ای اشاره نمود که در بسیاری از کاریکلماتورهای او دیده می گردد. از دلایلِ دلنشینی طنز موجود در آثار این هنرمند، ایجازِ جمله هایی است که او به کار گرفته است زیرا در طنزهای کوتاه، مانند مثل ها یا لطیفه ها، هرچه جمله ها کوتاه تر باشد، عنصر غافلگیری در طنز بهتر می تواند مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد.

اولین کتاب کاریکلماتور شامل طرح ها و نوشته های پرویز شاپور در سال 1350 توسط انتشارات نمونه به چاپ رسید. از پرویز شاپور به جز مجموعه هشت جلدی کاریکلماتور که در 1386 خورشیدی در کتابی به نام، قلبم را با قلبت میزان می کنم به چاپ رسید. کتاب های دیگری مانند فانتزی سنجاق قفلی، تفریح نامه و کتاب موش و گربه عبید زاکانی با طرح های پرویز شاپور برجای مانده است. همچنین مجموعه ای از نامه های فروغ فرخزاد به پرویز شاپور و یادداشت های شاپور بر حاشیه ی تعدادی از این نامه ها با عنوان اولین تپش های عاشقانه قلبم (نامه های فروغ فرخزاد به همسرش)، به کوشش عمران صلاحی و کامیار شاپور منتشر شده است.

اگرچه نوشته ها و کاریکلماتورهای او دیده و خوانده شدند اما هیچ گاه کاریکاتورها و تصویرسازی های بکر و خاصش آن طور که باید و شاید دیده نشدند با این که مورد تأیید عظیمانی همچون اردشیر محصص بودند. شاپور در جایی در پاسخ به این پرسش که چه شد برای اولین بار طرح کشیدید؟ گفته بود:

شاپور در نمایشگاه های متعددی شرکت کرد مانند نمایشگاه انفرادی در گالری زروان در سال 1354 و نمایشگاه انفرادی در گالری آریا در سال 1374 و نمایشگاه گروهی در نگارخانه تخت جمشید با بیژن اسدی پور و عمران صلاحی در سال 1356.

این هنرمند صاحب سبک، پس از 76 سال زندگی و طی یک دوره بیماری در 6 تیر 1378 در بیمارستان عیوض زاده تهران بستری شد و انتها در ساعت 6 صبح 15 مرداد درگذشت. آرامگاه پرویز شاپور در قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران است.

نمونه ای از کاریکلماتور و کاریکاتورهای او را می بینیم.

• از فضای شعر تا جهانی سینما با فروغ فرخزاد

قلبم را با قلبت میزان می کنم

مجموعه کاریکلماتورهای پرویز شاپور در کتابی با عنوان قلبم را با قلبت میزان می کنم در 612 صفحه از سوی انتشارات مروارید به چاپ رسیده است. کتاب با این جمله شروع می گردد:

از تولدم فقط موهای سفید را به یاد دارم که رنگش به مرور زمان به فلفل نمکی گرایید و حالیه که این سطور را رقم می زنم یکدست سیاه شده است.

مخاطب در این کتاب با مجموعه ای از کاریکلماتورها و کاریکاتورهای شاپور رو به رو است که بکر بودن این تصاویر و جمله ها همراه با آموزنده بودنشان ساعت ها می تواند باعث لذت از خواندن گردد. کاریکلماتور، جهانی جدیدی است، در قالب جملات کوتاه و بی تکلف و ساده و شما در این اثر، با صدها کاریکلماتور، رو به رو هستید.

پرویز شاپور همان طور می نویسد که می کشد و در طرح های بکرش همان ماهیت نوشته های طنزآمیزش را می بینم.

چند نمونه از کاریکلماتورهایی که در این کتاب آمده را در زیر می خوانیم:

• بهترین های شعر معاصر ایران؛ یک قرن شاعری

خودنویسم را از آفتاب پر می کنم

کتاب خودنویسم را از آفتاب پر می کنم که گردآوری و تنظیم آن را فرناز تبریزی و کامیار شاپور انجام داده اند در واقع، نامه های شاپور به فرزندش کامیار است. این کتاب در 196 صفحه توسط انتشارات مروارید به چاپ رسیده است.

این کتاب حکایت نامه های هشت سال دوری پرویز شاپور از فرزندش کامیار است که برای ادامه تحصیل به تشویق خود او راهی کشور انگلستان شده بود. مثلا در بخشی از کتاب؛ شاپور خطاب به کامی می گوید: کامی جانم درست را مانند تهران فعالانه بخوان تو هنوز جوانی و تفریح و گردش زیاد می توانی در آینده بکنی. 3111349

حرف های ماندگار و صمیمانه پدری که میخواهد در زندگی پسرش حضور داشته باشد و نمی گذارد دوری راه بینشان فاصله ایجاد کند. در پس این نامه ها می توان به دغدغه ها، احساسات، اندیشه ها، دلتنگی ها، حسرت ها و آرزوهای نگارنده پی برد و گاه جملاتی عظیم و تأثیرگذار را از دل آن ها به یادگار برداشت. این نامه های شیرین و پر از طنز و شوخی، از نظر تاریخ معاصر و فرایند زندگی بعضی از هنرمندان آن دوره نیز دارای اهمیت است.

در بخشی از کتاب می خوانیم:

پایین آمدن درخت از گربه

از پرویز شاپور، هشت کتاب کاریکلماتور به چاپ رسیده است که اولین آن در سال 1350 و آخرین آن همین کتاب، پایین آمدن درخت از گربه است که توسط انتشارات مروارید به چاپ رسیده است.

شاپور جهان را گاهی وارونه می بیند. نحوه نگاه او با دیگران فرق می نماید. مثلا به جای این که بگوید: گربه از درخت بالا رفت می گوید: درخت از گربه پایین آمد. او بی شک یکی از چهره های تأثیرگذار ادبیات معاصر است که اسمش تا سال ها باقی خواهد ماند. نیما یوشیج که معلم او بوده، درباره ویژگی های او گفته است: شاپور رودخانه ای است که از هر جایش می توان آب برداشت. رودخانه ای عمیق و زلال.

بعضی شاعران و نویسندگان ناراضی از شرایط موجود، کوشش می نمایند در آثار خود جهانیی متفاوت خلق نمایند که کم و بیش نشانه هایی از آرمان شهر ذهنی خودشان را هم در بردارد. مانند کاری که شاپور با اعجاب کلمات در آثارش انجام می داد.

در بخشی از کتاب می خوانیم: