مشروطه زمینه ساز شکل گیری نهادهای حقوقی بود، مشروطه خواهان به قانون استقلال بخشیدند - وبلاگ هم نفس

به گزارش وبلاگ هم نفس، سرویس تاریخ و سیاست خبرنگاران: دکتر فردین مرادخانی، استاد دانشگاه بوعلی سینا در نشست حقوقی مشروطه که در کاخ گلستان برگزار گشت، به بیان سخنرانی خود با عنوان مشروطه و تکوین دانش پرداخت: بحث من ادامه دو کتابی است که پیش از این درباره مشروطه نوشته ام. من در پی بررسی تکوین دانش حقوق در ایران هستم.

وی افزود: مشروطیت ایران حادثه خاصی است و با مشروطه های کشورهای غربی فرق دارد؛ به همین دلیل همانطور که مرحوم طباطبایی گفت، ایران نیازمند نظریه ای خاص است. یکی از علل خاص بودن ایران، مفهوم قانون است؛ در کشورهای اروپایی قوانین از پیش وجود داشتند و بحث بر سر حدود و ثقور آن ها بود اما در ایران این مفهوم وجود نداشت. مسئله در ایران این بود که قانون را ایجاد کنیم. مشروطیت با مفهوم قانون گره خورده و مفهومی حقوقی است.

مرادخانی ادامه داد: تفاوت دیگر به مسئله تجدد برمی شود؛ در اروپا مسئله مشروطیت به محدودکردن قدرت شاه ربط داشت اما در ایران از این موضوع فراتر رفت و با مسئله تجدد پیوند خورد. در اروپا چند صد سال قبل از مشروطه تجدد رخ داده بود. همه ظهور و بروزهای مدرنیته ایرانی را در مشروطه می بینیم. مشروطه در ایران با نظریه دولت نیز گره خورده است. در اروپا شکل های مختلفی از دولت وجود داشت و بعدها به مشروطیت رسید. مشروطه در ایران تکوین دانش حقوق نیز است؛ یعنی تکوین حقوق به مثابه یک علم مدرن با مشروطه آغاز می شود. ما همچنان نتوانسته ایم نظریه مشروطه را تدوین کنیم و صرفاً در مقدمات مانده ایم.

او بیان نمود: آشنایی ما با حقوق و مدرن به زمان کسانی مانند ملکم خان برمی شود؛ او از روح القوانین مونتسکیو به عنوان کتابی بسیار مهم یاد می کند. مشروطه در پیوند با تکوین مفاهیم حقوقی مانند برابری و آزادی است. مشروطه زمینه ساز شکل گیری نهادهای حقوقی نیز بود. حتی علمای بزرگ نجف نیز با دانش حقوق آشنا بودند و به اهمیت پی بردند.

وی افزود: ما پیش از تاسیس دانشگاه تهران، تجربه سی سال آموزش حقوق در مدرسه سیاسی را داشتیم. مدرسه حقوق از سال 1278 تا 1298 به فعالیت پرداخت و در ورند مشروطیت موثر بود. در سال 1305 مدرسه حقوق تاسیس می شود. سپس این دو مدرسه با هم ادغام می شوند. با تاسیس دانشگاه تهران دانشکده حقوق شکل می گیرد. تحولات مدرسه حقوق برای فهم مشروطه در ایران و تکوین دانش حقوق بسیار مهم است. قبل از تاسیس مدرسه سیاسی رساله مستقلی درباره حقوق نداشتیم و بعد از آن تالیف ها و ترجمه هایی صورت می گیرد. وقتی ایرانیان به این نتیجه می رسند که باید قانون ایجاد کنند، ضرورت پرداختن به علم حقوق احساس می شود.

کسی که به خوبی اهمیت این مسئله را درک کرد، سیدجواد طباطبایی بود که به پژوهش درباره مستشارالدوله پرداخت. مستشارالدوله به اهمیت فقه پی برد و به همین دلیل به این مسئله پرداخت که دین اسلام روحی دارد که باید مبنای قانون قرار بگیرد و از تحولات تاریخی دین جدا شود. تا امروز به تئوری حقوقی نرسیده ایم. مدرسه سیاسی و مدرسه حقوق تلاش می کنند تا دانش حقوق را در ایران تاسیس کند اما اشتباهاتی کردند؛ آن ها فکر می کردند حقوق و قانون مترادفند. این اشتباه تا امروز وجود دارد. اشتباه دیگر این بود که به پرورش کارمند برای ادارات پرداخت.

مفاهیم حقوقی تحولات تاریخی ملت ها را نشان می دهند

دکتر رضا یعقوبی، استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران به بیان سخنرانی خود با عنوان تاریخ مفهوم قانون در حقوق ایران پرداخت و گفت: بحث در زمینه تاریخ حقوق قرار می گیرد. تاریخ حقوق به بررسی وقایعی می پردازد که واجد وصف حقوقی است. موضوعات تاریخ حقوق به پنج دسته تقسیم می شود: تاریخ مفاهیم، تاریخ نهادها، تاریخ وقایع، تاریخ اشخاص و قوانین.

وی افزود: برخی مفاهیم حقوقی در تاریخ ایران دارای تداوم نبوده اند و برخی در طول تاریخ ایران تداوم پیدا کرده اند و سابقه داشته اند. مفهوم قانون دچار تغییرات فراوانی شده و دارای قبض و بسط بوده است. مفاهیم حقوقی تحولات تاریخی ملت ها را نیز نشان می دهند. مفهوم قانون از اواسط قرن سیزدهم قمری با تغییرات بنیادین روبرو می شود به صورتی که از معنای قدیمی اش تهی شده و معنای نوی به خود می گیرد؛ در دوران قدیم قانون برآمده از اراده شارع یا سلطان بود اما به تدریج زمینه برای تغییر این مفهوم فراهم شد و منشا قانون به اراده عمومی تغییر کرد. این یکی از مهم ترین تحولات مفهوم قانون است. با حفظ صورت خود، محتوای نوی پیدا کرده است.

استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران ادامه داد: پس از تولد مفهوم نو قانون شاهد دگرگونی نهادها نیز هستیم؛ نهادهایی مانند مجلس یا دولت در نسبت با این درک نو از قانون شکل می گیرند. مناسبات نوی از نظام قدرت شکل می گیرد که در نسبت با درک حقوقی نو است. مفاهیم همجوار زاده زمان تاریخی هستند. استقلال نهادهای حقوقی از عرصه هایی مانند دین نیز از تحولات مهم این مسئله است.

رضا یعقوبی گفت: تاریخ قدیم مفهوم قانون را می توانیم از ورود اسلام به ایران تا دوره صفویه پیگیری کنیم که صورتی ثابت دارد. از سال 922 تا 1275 قمری تحولاتی در این مفهوم شکل می گیرد. در خطای نامه اثر سیدعلی اکبر خطایی که در سال 922 نوشته شده است نشانه هایی از درک نو مفهوم قانون را می بینیم اما صرفا به اشاراتی کلی محدود می شود.

وی افزود: اثر دیگر تحفه العالم اثر عبداللطیف شوشتری است. مهم ترین اثر در این حوزه کتاب مسیر طالبی از میرزا ابوطالب لندنی است که دقت و ظرافت بالایی دارد. اثر دیگر سفرنامه میرزا صالح شیرازی است که حاصل چند ماه از سفرهای او است. پس از اثر تا زمان میرزا ملکم خان تحول نوی نمی بینیم. ملکم خان در کتابچه قانون یا دفتر تنظیمات درک نوی از قانون ارائه می کند. این جریان با یک کلمه مستشارالدوله به نقطه عطف خود می رسد و گسستی رقم می خورد. مفهوم نو قانون برآمده از اراده عمومی است.

مشروطیت، مهم ترین مفهومی که در تلاش برای اصلاح کشور به دست آمد

در پایان دکتر سیدناصر سلطانی، استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران به بیان سخنرانی خود با عنوان خرد قانون گذاری در مشروطیت پرداخت و گفت: از زمان شکست ایران در جنگ های ایران و روس، تلاش هایی برای اصلاح ایران صورت گرفت؛ خرد قانون گذاری به این دوره تا سال 1285 مربوط می شود. در این دوره افراد متعددی درباره قانون بحث می کنند و در این میان خرد یا دوراندیشی ای در قانون گذاری شکل می گیرد که برای ما بسیار اهمیت دارد و بحث روزگار کنونی ما نیز است.

مهم ترین مفهومی که در تلاش برای اصلاح کشور به دست آمد، مشروطیت بود؛ یعنی نوسازی ایران تنها از این اره به دست می آمد. قائم مقام نخستین کسی بود که از مفاهیم مشروطیت استفاده کرد. مفهوم قانون در مشروطه نمایان شد. این مفهوم با دو مخالف روبرو شد؛ یعنی قدرت مطلقه شاه و شریعت. مشروطیت باید میان این دو رقیب به فعالیت می پرداخت. کسانی که در راه مشروطیت فعالیت می کردند تلاش می کردند که راهی میان این دو پیدا کنند.

قانون در مشروطیت امر نوی است که مبتنی بر امر قدیم است اما در امور قدیم نیز تغییراتی صورت داده است. قانون نو از فقه استفاده کرد اما در آن دخل و تصرف کرد. این معنای خرد قانون گذاری در مشروطه است؛ مشروطه خواهان مسائل را پیچیده می دانستند و با دوراندیشی با امور نو برخورد می کنند. قانون مشروطیت فقهی نبود اما از فقه استفاده کرده بود. مشروطه خواهان به قانون استقلال بخشیدند. بدون آگاهی از مشروطیت نمی توان به علم حقوق پرداخت.